Recent las ik een artikel van Pietro Andrea Cavaleri, werkzaam bij het Instituut voor Gestalt HCC Italië. In dit artikel poogt hij een standpunt aan te reiken hoe vanuit Gestaltperspectief naar de pandemie te kunnen kijken. Hij schrijft over achtergronden waaruit de pandemie voortkomt, haar complexiteit en de vele tegenstrijdigheden van onze geglobaliseerde wereld. En over nieuwe vormen van leven, van contact met onze omgeving, Een interessant artikel om te delen, vandaar dat ik deze naar het Nederlands heb vertaald. Heb veel leesplezier!
Een Gestalttherapie interpretatie van de Pandemie
Het artikel poogt een analyse te geven van de pandemie vanuit een Gestalt-perspectief. Het artikel analyseert eerst de achtergronden waaruit de pandemie voortkomt en haar complexiteit. De pandemie wordt omschreven als een zieke planeet (zie Pievani, 2019) die behoefte heeft aan nieuwe vormen van duurzaamheid (zie Bellina, 2019). De menselijke kwetsbaarheid, nog actueler gemaakt door COVID-19, wordt vervolgens door de auteur voorgesteld als een permanente existentiële toestand (zie Foucault, 2005), die echter in staat is om nieuwe creatieve aanpassingen en nieuwe mogelijkheden te genereren (zie Perls, Hefferline, & Goodman, 1994). Geplaatst in dit betekeniskader kan de pandemie een uitdaging zijn voor elke persoon afzonderlijk en voor grotere gemeenschappen.
Sleutelwoorden: figuur, grond, noodsituatie, kwetsbaarheid, aanpassingsstrategieën
Een eerste aspect van de pandemie waar de Gestalttherapie een licht op kan laten schijnen is de figuur-grond dynamiek (zie Cavaleri, 2003) die zich bevindt te midden van het zogeheten nieuwe coronavirus- dat kan worden aangewezen als de verschrikkelijke vijand die zo snel mogelijk moet worden verslagen, en alles wat erachter ligt en waarvan het een product, een eindresultaat zou kunnen zijn. Zoals altijd het geval is, vanuit Gestalt perspectief, komt de figuur te voorschijn uit een grond, en het is daar dat we moeten kijken om de sleutelelementen te identificeren die ons kunnen helpen de figuur te begrijpen (zie Spagnuolo Lobb, 2013, 2015). We moeten die complexe en essentiële dynamiek vastpakken, als we het ervaringsveld willen begrijpen, waarvan wij medesamenstellers en co -constructeurs zijn.
In de collectieve verbeelding is de pandemie onmiddellijk naar voren gekomen als de dominante figuur, waarbij de bestrijding van de pandemie een totale oorlog is geworden en het coronavirus de grote vijand die moet worden verslagen. Maar is dat werkelijk zo? Zijn we er echt zo zeker van dat coronavirus 2019 de echte vijand is die moet worden aangepakt? Of eerder, is het een symptoom van een veel complexere ziekte, die we dringend moeten leren herkennen en tegengaan voor het welzijn van de hele planeet?
Sommige onderzoekers beweren dat zodra we het coronavirus verslaan, het zeer waarschijnlijk is dat andere virussen van dier op mens zullen overspringen (zie Barbera et al., 2020). Het lijkt erop dat intensieve en sterk vervuilende veehouderij op industriële schaal aanleiding heeft gegeven tot een aantal pandemische ziekten, die in de nabije toekomst van de ene soort op de andere kunnen overspringen om de mens te besmetten, wat scenario’s met zich meebrengt die nog dramatischer zijn dan wat we nu meemaken (zie Pievani, 2019). Andere wetenschappers (Travaglio, 2020) die gespecialiseerd zijn in klimaat en vervuiling, leveren aan de andere kant bewijzen van hoe in grote stedelijke centra en in industriegebieden met een hoge dichtheid, het coronavirus zich heeft verspreid door stofdeeltjes en alsook door de hogere graad van immunodeficiëntie en ademhalingsziekten bij de bevolking. Als de bovengenoemde studies correct zijn, lijkt er een duidelijke correlatie te bestaan tussen landbouw, industriële productie, vervuiling, aandoeningen van de luchtwegen, immunodeficiëntie en pandemie. Bovendien lijkt het coronavirus zich sneller te hebben verspreid in gebieden waar de gezondheidszorg en de preventiediensten minder vertegenwoordigd zijn en daardoor minder reikwijdte hebben (zie Capobianco et al., 2020). In landen waar de gezondheidszorg privaat is (zoals de Verenigde Staten), hebben veel arme mensen geen toegang gehad tot behandeling en zorg en zijn als gevolg daarvan gestorven, om vervolgens anoniem in massagraven te worden begraven. In landen waar de gezondheidszorg openbaar is maar niet functioneert (zoals in Italië of Spanje) als gevolg van desinvestering in de afgelopen jaren, is behandeling geweigerd aan oudere patiënten. De gevolgen van pandemie houden uiteraard, naast andere aspecten, verband met het economisch beheer van een natie, sociale ongelijkheid en materiële armoede.
Uit de tot dusver aan het licht gebrachte feiten en beschouwingen blijkt dat het coronavirus het niet-willekeurige resultaat is van een complexe keten van oorzaken; het komt naar voren als een figuur met een zieke planeet als achtergrond. Misschien is het echte probleem dat moet worden opgelost niet alleen de figuur (coronavirus 2019), maar vooral de achtergrond (zieke planeet) van waaruit het ontstaat. Het vinden van een vaccin zal niet volstaan om onze problemen op te lossen en ons vreugdevol te herstellen in de veiligheid van onze vroegere normaliteit. We moeten ons waarschijnlijk richten op meer structurele veranderingen in het beheer van de planeet. De essentiële les die we uit de pandemie kunnen leren is dat we niet kunnen en mogen terugkeren naar de wereld van vroeger. We zijn genoodzaakt om nieuwe sociale rechtvaardigheid en solidariteit, gericht op de mens en de natuurlijke omgeving waarin we leven te realiseren.
Noodtoestand en kwetsbaarheid als permanente menselijke conditie
Wanneer je denkt dat je onoverwinnelijk bent en denkt dat de maatschappij waarin je leeft veilig is om plotseling geconfronteerd te worden met precies het tegenovergestelde is dit voor velen een ervaring van ontwrichting die extreem traumatisch is, vooral voor mensen met een hoge mate van emotionele kwetsbaarheid en de behoefte aan stabiele contexten (zie Frewen & Lanius, 2015; Taylor, 2014).
Geconfronteerd met een traumatische gebeurtenis, reageert het menselijk brein vaak door het onderbreken van de neurale circuits die de meer archaïsche en instinctieve gebieden van de hersenen verbinden met de meer rationele en geëvolueerde gebieden (zie Van der Kolk, 2015). Een onmiddellijke bedreiging van ons bestaan laat ons geen tijd om te redeneren, omdat het autonome zenuwstelsel in zijn greep en met zijn instinctieve reacties en archaïsche automatismen probeert ons leven veilig te houden (zie Panksepp & Biven, 2012; Porges, 2017; Taylor, 2014). En zo gebeurt het dat, met een pandemie in volle gang, voor alle technologische vooruitgang van onze samenleving en de enorme stappen die de wetenschappelijke vooruitgang heeft gezet, wij ons onbewust neerleggen bij de meest instinctieve irrationaliteit (zie Anders, 1992; Galimberti, 1999). Hoe is dit alles mogelijk? Is onze samenleving werkelijk zo veilig? Misschien, in het algemeen gesproken, voelen mensen aan dat ze niet veilig zijn in deze maatschappij.
De Gestalt-benadering en haar visie op het menselijk bestaan kan ons helpen, op niet geringe wijze, om ons te oriënteren in de huidige situatie. Om de ervaring van de noodsituatie te begrijpen, moeten we het tegenovergestelde ervan begrijpen, dat is de gewaarwording van normaliteit. Zoals Michel Foucault heeft geschreven, door almacht toe te schrijven aan de wetenschap en aan het individuele genie, heeft de moderne cultuur – waarvan wij allen een product zijn – ons tot nu toe doen geloven dat alles gecontroleerd, voorspeld en gestuurd kan worden door wetenschappers. De illusie dat normaliteit solide is en beproefd is, wordt gevoed door de diepgewortelde opvatting in onze dominante cultuur dat de hele natuur, dat wat ons omringt en waarin wij leven, onder controle kan worden gehouden door wetenschappelijke kennis (zie Galimberti, 1999). Als we bedenken dat de menselijke conditie altijd zijn (soms tragische) zwakheden heeft gehad, zou het verstandiger zijn meer rekening te houden met noodsituaties wanneer we denken aan onze normaliteit.
Om concreet te begrijpen hoe fragiel en kwetsbaar de mens is, is het voldoende om te kijken naar het ecosysteem waarin we leven – naar de problemen die samenhangen met vervuiling, klimaatverandering, ontbossing en voortdurende natuurrampen (zie Pievani, 2019), maar ook aan oorlogen en migratiestromen (zie Braga et al., 2020) en naar pandemieën zelf, zoals de pandemie die de rust in ons leven doet wankelen. Om een breder bewustzijn van onze menselijke grenzen te ontwikkelen, moeten we proberen te heroverwegen wat bedoeld wordt met normaliteit en wat bedoeld wordt met noodsituatie (zie Foucault, 2005). In de narcistische horizon van de moderne cultuur (zie Lasch,1981) is nood al datgene wat slechts tijdelijk of toevallig ontsnapt aan de almachtige controle van de wetenschap. Het leven van onze menselijke soort is altijd een voortdurende wording, een constante urgentie die nooit normaliseert en die ons blootstelt aan een voortdurende en frustrerende kwetsbaarheid. Maar wat kan de visie op de mensheid, ontwikkeld door de Gestalttherapie ons in dit opzicht vertellen?
Naar het voorbeeld van Otto Rank (1990) en Frederick Perls (1969), de belangrijkste inspirator achter de Gestalt benadering, wordt de ervaring van kwetsbaarheid, samen met de ervaring van lijden die het met zich meebrengt, als een volkomen onvermijdelijke stap op het pad van de menselijke groei zelf beschouwd (zie Perls, Hefferline, & Goodman, 1994, p. 85 e.v.). Wanneer de mens een “open” houding aanneemt en zelfs een houding van overgave tegenover kwetsbaarheid, bevordert dat een gezond groeiproces en leidt het ertoe dat we sneller de ervaring van kwetsbaarheid en pijn overwinnen (zie Perls e.a., 1994, p. 133 e.v.). Daarentegen is een “gesloten” houding ten opzichte van kwetsbaarheid, of de afwijzing van het lijden dat het met zich meebrengt en de spasmodische zoektocht naar “overwinning”, naar absolute controle over de werkelijkheid, is voor ieder mens het equivalent van het mijden van alle vitale groeiprocessen en het aanwakkeren van onze neurotische aspecten (Perls e.a., 1994, p. 163 e.v.).
Dus, voor Perls betekent het voor altijd afzien van de typische zekerheden van neurotische controle over de werkelijkheid, om in plaats daarvan een adequate aanpassingsstrategie te verwerven om met de grenzen van de menselijke conditie om te gaan, een geestelijk welzijn dat uitsluitend voortkomt uit een belangeloze relatie met de ander, de omgeving en het leven (zie Cavaleri, 2003).
Volgens Perls is de enige houding die een “gezonde” aanpassing aan de werkelijkheid kan bevorderen, zelfs in de moeilijkste en meest problematische omstandigheden, die van “creatieve desinteresse” (Perls et al., 1994, p. 179 e.v.). Het is uit desinteresse, uit een aanvaarding van het risico te verliezen, dat creativiteit en geestelijk welzijn paradoxaal genoeg ontstaan en niet uit overwinning op onszelf, over de ander, en over de realiteit in het algemeen. Het is alleen deze belangeloosheid die ons in volledig contact brengt met de omgeving, onze meest authentieke creativiteit voedt en ons vermogen versterkt om de kracht, energie en zelfs vitale energie/eros (God van de liefde) te grijpen die verborgen liggen in kwetsbaarheid.
In de gestalttherapeutische visie op de menselijke conditie, schuilt in kwetsbaarheid altijd een onverwachte en buitengewone kracht. Het is alleen door ons open te stellen tot de limiet van kwetsbaarheid dat deze kracht toegankelijk wordt voor ons, zodat we er bezit van kunnen nemen en het om te zetten in een drijvend element voor groei, transformatie en leven, zelfs in zo’n een dramatische en verontrustende context als een pandemie. Indien op een creatieve manier geïnterpreteerd en ervaren (zie Rank, 1990) zou de huidige pandemiecrisis kunnen uitgroeien tot een kans om het beheer van onze planeet te veranderen. Bij voorbeeld, economische groei zou in balans kunnen worden gebracht met sociale inclusie en milieubescherming om tot duurzame ontwikkeling te komen (zie Bellina, 2019). Deze geïntegreerde visie en duurzame ontwikkeling zouden ook helpen om de sociale en culturele tegenstellingen op te lossen die het racisme vandaag de dag voeden.
Regressie als antwoord op complexiteit en menselijk potentieel
In de afgelopen jaren is de vloeibare samenleving, theoretisch uitgewerkt door Bauman (2000), een zeer toonaangevend conceptueel referentieparadigma, dat ons helpt een aantal verontrustende aspecten van globalisering, in het bijzonder individualisme, sociaal isolement, en relationele kwetsbaarheid te begrijpen. Tijdens de pandemie, waarbij de solidariteit in verschillende vormen naar voren kwam, waren sommigen al snel geneigd om het begin van een nieuw tijdperk en het einde van de vloeibare samenleving te verkondigden (zie De Giovanni, 2020). Maar helaas was dit niet het geval en de manier waarop mensen op de pandemie reageerden bleek zeer gevarieerd te zijn, vloeibaar om precies te zijn. De reacties waren, heel begrijpelijk, veel en zeer divers, tot het punt van het raken aan antithesen. Er waren mensen die hun eigen leven hebben opgeofferd of het bewust hebben gegeven om anderen te redden; zij die zich opsloten in hun huizen en in hun eenzaamheid, als een cocon, volkomen onverschillig voor wat er om hen heen gebeurde en zich ongevoelig maakten voor de pijn van anderen, of hen zelfs slechts zagen als potentiële verspreiders van de pest; zij die riskeerden besmet te raken met het virus om anderen van dienst te zijn; en zij die zich obsessief volledig afzonderden, zich gedroegen met irrationele rationaliteit en rond zichzelf een soort sanitaire cordon creëerden dat hen de illusie gaf het virus onder controle te hebben en onoverwinnelijk te zijn.
De verscheidenheid aan reacties heeft niet alleen het gedrag van individuen gekenmerkt, maar ook volledige lokale en nationale gemeenschappen, vakbondsleiders, zakenlieden en staatshoofden. Hoe kan dit alles worden verklaard? Welke inzichten kan het Gestalt- antropologisch model bieden om de grote verscheidenheid van menselijke reacties op de pandemie beter te begrijpen?
Het antropologisch model ontwikkeld door de grondleggers van de Gestalttherapie (zie Perls et al., 1994) belicht niet alleen de positieve aspecten van de evolutie van de menselijke soort maar ook de valkuilen en gevaren die zij bevat (p. 85 e.v.). In hun ogen, terwijl aanvankelijk onze voorouders in staat waren oud en nieuw, vroegere leefwijzen met latere, meer geëvolueerde manieren tot een geïntegreerd geheel samen te voegen, op een bepaald moment in de tijd, vooral met de komst van abstract denken en symbolische taal, werd hun mentale vermogen tot integratie aanzienlijk ondermijnd door de extreme complexiteit waarmee hun geesten toen werden geconfronteerd.
Voor Perls e.a. (1994, p. 85 e.v.) heeft het onvermogen om met zo’n extreme complexiteit om te gaan in wat nieuw is een neurotische wending in de menselijke evolutie teweeggebracht, een krachtige drang om terug te vallen op verouderde, hoewel veiliger, vormen van aanpassing (zie Molinari & Cavaleri, 2015). Dus in plaats van het nieuwe met het oude te blijven versmelten, heeft de geest van onze voorouders geleerd een neurotische splitsing te produceren tussen het dierlijke deel en het menselijke deel van het zelf, en leerde te reageren op de complexiteit van de evolutie met regressie en vlucht terug naar levensvormen die meer archaïscher, maar eenvoudiger en draaglijker waren. Geconfronteerd met de stress van het moeten integreren van steeds complexere aspecten van de werkelijkheid, leerde de menselijke geest twee verschillende aanpassingsstrategieën te activeren, de ene regressief en neurotisch, de andere creatief en generatief voor nieuwe mogelijkheden en nieuwe vormen van integratie tussen het oude en het nieuwe (Molinari & Cavaleri, 2015).
Zoals de Gestalt psychologie ons heeft geleerd (zie Wertheimer, 1945), kan zowel in macrosystemen als in microsystemen, dezelfde realiteit verschillende reacties uitlokken bij de waarnemer. Afhankelijk van hoe het wordt waargenomen, kan het een terugkeer naar het oude teweegbrengen of een creatieve spanning naar het nieuwe. Als psychotherapeuten kunnen we niet tussenbeide komen in politieke beslissingen noch ingrijpen op macro sociale systemen. Maar, in de voetsporen van Perls, kunnen we met alle mogelijke inspanningen de vitaliteit en creativiteit van onze patiënten ondersteunen, de worsteling van hun verandering, en de nieuwigheid die in hen opkomt.
Conclusie
Tot slot, de pandemie heeft de extreme complexiteit en vele tegenstrijdigheden blootgelegd van onze geglobaliseerde wereld. Voor de mens heeft het niet alleen betekend dat we moeten omgaan met de angst voor de dood, maar ook het openen van onze ogen voor een complexe wereld die plotseling moeilijk te beheren en te controleren is. Geconfronteerd met dit, hebben sommigen gereageerd met regressie, overal vijanden zien, grenzen sluiten en muren optrekken; anderen met creativiteit, die nieuwe dingen bedenken en nieuwe vormen van leven, inclusie en solidariteit genereren. In onze pandemie-getroffen samenleving, evenals in de setting van een zelfstandige praktijk, zijn Gestalt therapeuten geroepen om een bron van verandering te zijn, in staat om nieuwe mogelijkheden te promoten en te ondersteunen en menselijke vormen te promoten en te ondersteunen- al die dingen die kunnen zijn, maar nog niet zijn.
Saudade Begeleiding en Advies helpt mensen met een psychische problemen Eindhoven en omstreken. Mijn praktijk zit aan huis, in Veldhoven. Met coaching of Gestalttherapie herstellen we de balans en het contact met jezelf en je omgeving.
Ben je bang, heb je vragen? Neem dan contact op.
